Brief 11: An Abt Adam und die Mönche von Saint-Denis

Im Gegensatz zu den anderen Briefen der Reihe ist dieses Schreiben in mehreren Manuskripten erhalten geblieben, die heute alle in Paris liegen:

Die Version der Editio princeps von Duchesne und d'Amboise aus dem Jahre 1616 geht auf MS BN lat. 2873B zurück. Der vorliegende Text entspricht der kritischen Edition von Smits, E.R., Abelard, Letters IX -XIV, Groningen, 1983. Varianten und alternierende Lesarten wurden der Übersichtlichkeit halber weggelassen.

In dem von Diplomatie und Versöhnlichkeit geprägten Schreiben versuchte Abaelard, die heftige Auseinandersetzung zu beenden, die zwischen ihm und dem Konvent von Saint-Denis über die Gründungsgeschichte des Klosters entbrannt war:

Nach der Verurteilung auf dem Konzil von Soissons wegen Trinitätshäresie im Jahre 1123 hatte Peter Abaelard in dem von ihm selbst gewählten Konvent einen schweren Stand. Seine Aktivitäten wurden wohl mit Misstrauen verfolgt. Als er - wie von ihm in der Historia Calamitatum selbst geschildert - beiläufig herausgefunden hatte, dass nach Bedas Venerabilis' Expositio Actuum Apostolorum der als legendärer Gründungsvater von Saint-Denis angesehene Dionysius Areopagita nicht der Bischof von Athen, sondern von Korinth gewesen war, stellte er damit den gesamten Gründungsmythos des Königskonvents, der auf Abt Hilduin zurückging, in Frage.

Auf diesen offensichtlichen Affront hin stellte ihn Abt Adam unter Anklage und Hausarrest. In dieser Zeit entstand wohl der vorliegende Brief, in dem Abaelard das zerbrochene Verhältnis zu seinem Abt und seinen Mitbrüdern zu kitten versuchte. Er relativierte den eigenen Standpunkt und schlug einen Auslegungskompromiss, mit dem beide Seiten leben konnten, vor.

Sein Vorhaben scheint nicht von Erfolg gekrönt gewesen zu sein. Wenig später entzog sich Abaelard der Verurteilung durch den französischen König, indem er sich zu Graf Theobald in die Champagne flüchtete. Er hatte damit sein Gehorsamsgelübde gebrochen. Abt Adam, der diese Haltung nicht toleriert und bis zuletzt Abaelards Rückkehr verlangt hatte, verstarb plötzlich und unvermutet am 19. Januar 1122. Adams Nachfolger, Suger von Saint-Denis, war nun einer diplomatischen Lösung der Affäre nicht abgeneigt; er entband Abaelard von seiner Anwesenheitspflicht in Saint-Denis und stimmte seinem Rückzug in eine Einsiedelei des Ordens zu. Die Gründung des Paraklet-Oratoriums bei Nogent-sur-Seine war das Resultat der Verhandlungen, in die auf Seiten Abaelards auch sein Gönner, Kanzler Stephan von Garlande, eingeschaltet war.

In seinem Versöhnungsschreiben an Abt Adam hatte Abaelard die Differenzen zwischen Bedas Auslegung einerseits, und der Historia ecclesiastica des Eusebius Rufinus sowie der Schrift De viribus illustris des Hieronymus andererseits dargelegt. Abaelard räumte ein, dass sich Beda eventuell geirrt oder zu leichtgläubig auf die Aussagen anderer verlassen habe. Ansonsten aber sei es denkbar, dass der von Papst Clemens nach Gallien entsandte Apostel in der Tat Dionysius Areopagita gewesen sei, welcher dann allerdings Bischof von Athen und Korinth zugleich gewesen sein müsse. Der von Hieronymus und der Historia Ecclesiastica erwähnte Dionysius sei dann ein anderer Bischof von Korinth gewesen.

Abaelard vermied in seinem Schreiben peinlichst, Abt Hilduin und seine Darstellung der Geschichte von Saint-Denis zu erwähnen, geschweige denn, sie erneut - wie in der Historia Calamitatum noch referiert - in Frage zu stellen. Daraus wird ersichtlich, wie problematisch und gefährlich seine Lage in Saint-Denis mittlerweile geworden war.

Aus dem Genannten resultiert, dass der Brief im späten Jahr 1121 verfasst worden sein muss.

 

Epistola ad Adam abbatem et fratres Sancti Dyonisii

Ade dilectissimo patri suo abbati Dei gratia cenobii gloriosissimorum martyrum Dyonisii, Rustici et Eleutherii ibidem corpore quiescentium unaque fratribus et commonachis suis carissimis, Petrus habitu monachus, uita peccator, gratia uobis et pax ut ait Apostolus, a Deo patre nostro et Domino Ihesu Christo.

Sepe unius error multos inuoluit, et proni homines in malum facilius per unum in falsitatem, quam per multos in ueritatem trahuntur. Hoc autem ideo dico quod multi ei quam tenemus ueritati de Dyonisio Ariopagita unius Bede auctoritatem opponere soleant, grauioribus que nobis fauent aut per maliciam aut fortassis per ignorantiam auctoritatibus postpositis. Hic quippe Dyonisium Ariopagitam Corinthiorum episcopum fuisse profitetur, cum alii quorum longe ualidior est auctoritas, eum potius fuisse Atheniensium antistitem astruant, et omnino alium fuisse Dyonisium Ariopagitam, alium Dyonisium Corinthiorum episcopum suis conuincant assertionibus. Ponamus itaque singulorum uerba, ac deinde consideremus si non solum diuersa, uerumeciam inuicem aduersa sint ac sibi penitus repugnantia. Quod si uiderimus, diiudicemus auctoritates ipsas ut cum omnes saluari non ualeant, illa periclitetur que minore nititur dignitate. Scriptum est itaque de hoc in ecclesie astica Hystoria, libro quarto, capitulo uicesimo tertio, his uerbis: 'Veniendum nobis est tandem ad beati Dyonisii commemorationem Corinthiorum ecclesie episcopi. Cuius eruditione et gratia quam habebat in uerbo Dei fruebantur non hi populi tantum quos regendos acceperat, sed et procul positi quibus per epistolas presentiam sui reddebat. Extat denique eius epistola ad Lacedemonios scripta de catholica fide et alia ad Athenienses, in qua ad Euangelii credulitatem inuitat et concitat segniores. Et illud designat in eadem epistola quod Dyonisius Ariopagites qui ab apostolo Paule instructus credidit Christo, secundum ea que in Apostolorum actibus designantur, primus apud Athenas ab eodem apostolo episcopus fuerit ordinatus'. Sed et Ieronimus, ille inquam ecclesie doctor egregius, super hoc ipso in libro De Illustribus Viris ita meminit: 'Dyonisius Corinthiorum ecclesie episcopus tante eloquentie fuit et industrie, ut non solum sue ciuitatis et prouincie populos, sed et aliarum prouinciarum et urbium epistolis erudiret. E quibus una est ad Lacedemonios, alia ad Athenienses, et cetera'. Et post pauca: 'Claruit sub imperatore Marco Antonino Vero et Lucio Aurelio Commodo'. Nunc et ipsius Bede uerba ponamus qui in explanatione Actuum apostolorum, eo uidelicet loco quo dicitur: 'In quibus et Dyonisius Ariopagita', ait sic: 'Hic est Dyonisius qui in episcopatu ordinatus Corinthiorum gloriose rexit ecclesiam, multaque ad utilitatem ecclesie pertinentia que hactenus manent ingenii sui uolumina reliquit, cognomen a loco cui preerat accipiens. Ariopagus enim est Athenarum curia, nomen a Marte trahens. Siquidem Grece Mars Arios, uilla dicitur pagos'. Inductis itaque sicut proposuimus auctoritatibus, earum sicut misimus diuersitatem aut repugnantiam consideremus. Videntur autem due supra posite auctoritates que sibi consone sunt, auctoritati Bede omnino contrarie. Ex illis quippe aperte conuincitur alium fuisse Dyonisium Ariopagitam, alium Dyonisium Corinthiorum episcopum. Nam iuxta Ecclesiasticam Hystoriam Dyonisius Corinthiorum episcopus de Dyonisio Ariopagita scripsisse perhibetur, et ibidem Dyonisius Ariopagita Atheniensium fuisse episcopus assignatur. Nec minus ex uerbis Ieronimi alium hunc esse quam illum apparet, cum uidelicet dicat Dyonisium Corinthiorum episcopum sub Marco Antonino et Lucio Aurelio claruisse. Constat quippe Dyonisium Ariopagitam qui predicatione Pauli conuersus est, tempore Christi et apostolorum extitisse, ac iam uirum adultum adeo fuisse, ut uxorem Damarim iam tunc eum constet habuisse, de qua pariter cum eo in Actibus apostolorum fit commemoratio. Vnde et ibidem scriptum habetur quod quidam uiri adherentes paulo crediderunt, in quibus et Dyonisius Ariopagita: et mulier nomine damaris et alii cum eis. A tempore autem Tyberii Cesaris sub quo Dominus passus est, usque ad tempora predictorum imperatorum sub quibus Dyonisius Corinthiorum claruisse dicitur, amplius quam centum sexaginta annos cronicorum supputatio adsignat, ut nequaquam tanto tempori uita predicti uiri sufficeret. Scriptum quippe est in Psalmis: Si autem in potentatibus octoginta anni, et amplius eorum labor et dolor. Ex quo liquide colligitur alium Dyonisium Ariopagitam, alium Dyonisium Corinthiorum episcopum extitisse. Atque ita predictorum auctorum sententiis Bede refellimus opinionem, presertim cum et illorum longe grauior auctoritas sit, et in ore duorum potius quam unius stare verbum conueniat. Ad Ecclesiasticam quippe Hystoriam quasi primum et maximum ecclesiasticorum gestorum fundamentum tam Bedam quam ceteros scriptores ecclesiasticos recurrere certum est. Quid itaque uidetur tibi respondere posse Bedam, si illa scripta ei aduersari monstraueris, quorum se frequenter auctoritatibus protegit? Nil equidem rectius quam sapientis illum uersiculum: 'Conueniet nulli qui secum dissidet ipse'. Ne quis autem grauiter ferat ac uehementer abhorreat Bedam non numquam decipi et suo spiritu, non diuino quedam protulisse eo uidelicet quod eius expositiones Latinorum maxime frequentet ecclesia, ad memoriam Nathan prophetam reducat de edificando templo deceptum, atque ipsius quoque principis apostolorum pernitiosam simulationem a coapostolo Paulo correctam, quia inquit reprehensibilis erat, necnon et uenerabilem doctorem Augustinum qui errores proprios sponte corrigendo omnia fere scripta sua retractare non erubuit. Recogitet et illud Helye prouerbium: Non enim meliores sumus quam patres nostri. Et tunc profecto cum tantorum uirorum errores commemorauerit, iam de errore Bede mirari desistet. Vt enim beatus asserit Gregorius in prima super Ezechielem omelia, non numquam Spiritus Sanctus ad humilitatis custodiam mentibus fidelium sese subtrahit et eos in errorem labi permittit, ut uidelicet recognoscant quam inutiles Spiritu Sancto abscedente remaneant. Qui etiam eum mentibus presidet sanctorum sic reuelat aliqua, ut occultet non nulla. Nec magnopere curandum est, si in historiis aut in his que ad catholice fidei periculum non attinent errasse sanctos nonnunquam annuamus, cum aperte Augustinus de hystoria septimi Psalmi in cuius uidelicet Psalmi tytulo legitur: Pro uerbis Chusi filii gemini, per Iheronimum errasse conuinci possit, tanquam Hebraice penitus expers ueritatis. Si quis autem Bede quoque auctoritatem saluare nitatur ut omnibus satisfaciat, dicere fortasse licebit hoc loco Bedam aliorum opinionem potius secutum esse quam suam constituisse sententiam. Sepe etenim ut sanctorum auctoritates illesas custodiamus, ea que scribunt ad opinionem aliorum potius quam ad sententiam ipsorum referimus. Sic et in hoc loco dicamus Bedam aliorum introduxisse sententiam, qui ex equiuocatione nominis decepti eundem esse estimauerunt Dyonisium Ariopagitam et Dyonisium Corinthiorum, quippe cum et beatum Ambrosium adeo ab hystorica ueritate quodam loco per equiuocationem nominis uideamus exorbitasse, ut Iacobum fratrem Iohannis quem pariter cum Iohanne fratre suo et Petro ad transfigurationem sui seorsum Dominus assumpsit, eum Iacobum fuisse asserat 'qui primus solium sacerdotale conscendit'. Quod quidem de alio Iacobo qui et frater Domini nuncupatus est et primus in Iherosolimorum ecclesiam est ordinatus, constat intelligi debere, ut uidelicet ille primus hoc modo sacerdotale solium intelligatur conscendisse. Si ergo tantus doctor per equiuocationem nominis Iacobi a ueritate hystorica in expositione euangelica permissus sit deuiare, quid mirum si Bedam equiuocatio quoque nominis Dyonisii uel plerosque alios fefellerit, presertim in illa Actuum apostolorum expositione quam ab ipso Beda certum est postea retractatam esse? In cuius quidem retractationis prefaciuncula ut breuiter uerba eius comprehendamus, ita exorsus ait: 'Scimus eximium doctorem Augustinum libros Retractationum in quedam opuscula sua fecisse. Cuius industriam nobis quoque placuit imitari, ut post expositionem Actuum apostolorum quam ante annos plures conscripsimus, nunc in idem uolumen breuem retractationis libellum condamus, studio maxime uel addendi que minus dicta, uel emendandi que secus quam placuit dicta uidebantur'. Qui etiam in predicta expositione sua uersus Arati frequenter introducit, cuius non nullos nouimus errores, cum aperte eum Iheronimus in predicto Illustrium Virorum libro errasse ostendat de eodem die quo Petrus et Paulus passi sunt. Quem quidem diem non aliter eundem tam Aratus quam Beda in Martyrologio eius auctoritate fretus accipiat, nisi anni reuoluto tempore, cum Iheronimus eodem prorsus die anno quartodecimo Neronis, tam Petrum quam Paulum passos esse pronuntiet. Denique ut hanc litem uariarum sententiarum pacatissimo fine sopire penitus ualeamus, facile fortassis si duos Dyonisios Corinthiorum episcopos extitisse ponamus, et Bedam ueracem poterimus tenere, et nichil per opinionem accipere, ita quidem ut unus ex Dyonisiis Corinthiorum episcopis et Dyonisius Ariopagita idem sint de quo Beda scribit, et in diuersis temporibus idem Athenis et Corintho preesset episcopus et postmodum a sancto Clemente Galliarum sit ordinatus apostolus, alius uero ex Dyonisiis Corinthiorum episcopis ille fuerit Dyonisius de quo Ecclesiastica Hystoria et Iheronimus meminerunt, atque ita arbitror omnem conuersiam absolui posse. Omnium igitur que ad solutionem proposuimus hec summa est, ut uel Bedam deceptum fuisse concedamus, uel eum aliorum nobis opinionem presentasse, uel duos Dyonisios Corinthiorum episcopos extitisse.

Valete in Domino dilectissimi.


[Zurück zur letzten Seite] [Zum Seitenanfang]